Prof. Stanisław Gajda, wybitny polonista, slawista i językoznawca, to jedyny pracownik naszego uniwersytetu wyróżniony godnością doktora honoris causa i to już po raz trzeci. Wcześniej tę najwyższą godność akademicką przyznały profesorowi Stanisławowi Gajdzie dwie uczelnie: Uniwersytet św. Cyryla i św. Metodego w Skopje i Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie.
Uroczystość miała miejsce 20 czerwca 2018 r. na Uniwersytecie Humanistyczno – Przyrodniczym im. Jana Długosza w Częstochowie. W Auditorium Maximum odbyło się w tym dniu uroczyste posiedzenie senatu uczelni.
Wziął w nim udział rektor Uniwersytetu Opolskiego prof. dr hab. Marek Masnyk, a także m.in. prof. Joanna Czaplińska, Dziekan Wydziału Filologicznego.
– Spotkanie miało bardzo podniosły charakter, przybyło wielu rektorów polskich uczelni i spora delegacja z naszego uniwersytetu, przede wszystkim z Instytutu Polonistyki i Kulturoznawstwa, a także bliscy pana profesora Gajdy – mówi prof. Czaplińska. – Pan profesor odebrał przyznany mu honor ze wzruszeniem i sympatią – dodała.
Oprócz serdecznych podziękowań za przyznany mu tytuł prof. Gajda wygłosił także wykład zatytułowany „Uniwersytet w naukowej i publiczno – społecznej sferze życia”.
Powiedział w nim m.in., że uniwersytet to instytucja stanowiąca jeden z kluczowych elementów kulturowej spuścizny cywilizacji zachodniej, a także pytał, czy to przysłowiowy ostatni Mohikanin średniowiecznych korporacji i czy jego czas mija, czy też może stać się laboratorium nowego myślenia i przyczynić się do sformułowania alternatywy dla współczesnych porządków (pełny wykład poniżej).
Autorką laudacji na cześć profesora Gajdy jest prof. dr hab. Iwona Nowakowska-Kempna, pod której nieobecność tekst odczytała dziekan Wydziału Filologiczno-Historycznego UJD dr hab. Agnieszka Czajkowska, prof. UJD.
Laudacja na cześć prof. Stanisława Gajdy wygłoszona podczas uroczystości
Magnificencjo, Pani Rektor,
Wysoki Senacie,
Wielce Dostojny i Drogi Laureacie,
Szanowni Państwo,
Z wielką radością i spontanicznym aplauzem Senat Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie (a przedtem Rada Wydziału Filologiczno-Historycznego) podjął uchwałę o nadaniu Panu Profesorowi tytułu doctora honoris causa naszej Uczelni.
Wygłoszenie laudacji dla tak dostojnej i drogiej nam Osoby, jaką jest Pan Profesor, stanowi ogromny zaszczyt, ale jednocześnie trudne zadanie. Nie sposób w krótkich słowach wymienić wszystkich zasług Pana Profesora na polu naukowym, dydaktycznym i organizacyjnym. Należy podkreślić na początku, iż jest Pan Profesor wypróbowanym i niezawodnym przyjacielem naszej Uczelni.
Charakteryzując sylwetkę Pana Profesora, nietrudno będzie wskazać więzi łączące Go z Długoszowym Uniwersytetem, uzasadniające nadanie tytułu doctora honoris causa naszej Uczelni, o wiele bardziej skomplikowane będzie przybliżenie Jego wielostronnego i bogatego dorobku na niwie naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej.
Chaim Perelman w Imperium retoryki (2002, s. 109) napisał: „Dobra reputacja staje się kapitałem wcielonym w daną osobę, to aktywa, z których skorzystanie w razie potrzeby jest rzeczą uprawnioną”. Przybliżając owe aktywa, trzeba najpierw przypomnieć, iż stoi przed nami członek rzeczywisty PAN, którego ponad 380 publikacji dotyczy: teorii języka i teorii lingwistyki, stylistyki językoznawczej odniesionej do języka polskiego i innych języków słowiańskich, współczesnych dziejów języków słowiańskich, słowiańskich badań komparatywnych, historii języka, socjolingwistyki i leksykologii, teorii tekstu oraz kultury języka. Pan Profesor przez wiele lat kierował w Opolu Katedrą Języka Polskiego (1998–2012) i Instytutem Filologii Polskiej (1990–2012). Dało to asumpt do podjęcia ambitnych i ciekawych tematów badawczych, które zaowocowały szeregiem monografii, międzynarodowymi tomami pokonferencyjnymi i pracami badawczymi młodej kadry. Wśród znaczących programów badawczych warto tutaj wymienić „Teoretyczno-metodologiczne problemy współczesnych stylistyk” (1995–nadal) oraz wielkie międzynarodowe programy slawistyczne: „Przemiany współczesnych języków słowiańskich” (1993–2001) oraz „Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich” (2001–nadal). Wśród polskich programów ważne miejsce zajmują tematy „Rozwój współczesnego języka polskiego – jego odmian i słownictwa” oraz „Język polski w europejskiej przestrzeni kulturowo-językowej” (2004–2006). Prowadzone programy badawcze oraz działalność w ramach Instytutu zaowocowały organizacją 48 krajowych i międzynarodowych konferencji, w tym V Kongresu Polonistyki Zagranicznej w 2012 roku, a także uczestnictwem Pana Profesora jako referenta w 130 konferencjach krajowych i zagranicznych.
W tym punkcie należy wskazać na Osobę Pana Profesora jako człowieka otwierającego wielką przestrzeń współpracy naukowej, działającego zgodnie z maksymą Amor verborum nos unit. Mogli z niej skorzystać młodzi badacze i pracownicy z mniejszych ośrodków naukowych, między innymi takich jak Częstochowa. Częstochowa ma bowiem za sobą realizację ambitnego planu przemian z uczelni dydaktycznej, jaką była Wyższa Szkoła Pedagogiczna, przez Akademię z rozwijającą się kadrą badawczą, po Uniwersytet z sześcioma prawami doktoryzowania, z prawami habilitowania, z kadrą profesorską i cenionymi europejskimi pracami naukowymi. Od lat osiemdziesiątych w tym naukowym awansie Uczelni uczestniczy czynnie Pan Profesor, stwarzając młodej kadrze szansę pokazania się i wybicia w skali krajowej i międzynarodowej, dzięki uczestnictwu w opolskich konferencjach i pracach badawczych. Jesteśmy za to wdzięczni.
Warto tutaj podkreślić, iż Pan Profesor rozpoczął karierę naukową od zrecenzowania tomu Językoznawca, prezentującego prace Koła Młodych Językoznawców w 1971 roku, z młodymi wówczas entuzjastami lingwistyki, jak Marcin Preisner, Janusz Anusiewicz, Ryszard Tokarski, Stanisław Podobiński czy mówiąca te słowa.
Bogactwo form aktywności naukowej to z jednej strony tworzenie i wychowanie zespołu badawczego, nie tylko opolskiego, ale i krajowego oraz międzynarodowego, z drugiej strony – własna działalność naukowa – jakże bogata i różnorodna, chociaż oscylująca wokół pewnych kluczowych tematów.
Profesor Stanisław Gajda ma imponujący dorobek naukowy, wieloaspektowy, w wielu wymiarach prekursorski i nowatorski, a co najważniejsze – liczący się w Europie i obejmujący cały świat slawistyczny. Służą temu także publikacje w językach kongresowych: rosyjskim (począwszy od czasów przed 1989 rokiem), angielskim, niemieckim oraz w różnych językach słowiańskich. Na ten imponujący dorobek składają się przede wszystkim dogłębne badania nad stylem i stylistyką i wyrastające stąd studia nad terminem i terminologią, badania nad gatunkami tekstu, tekstem i dyskursem, zachowaniami komunikacyjnymi i komunikacją medialną. Zaowocowało to czterema świetnymi monografiami o rozwoju terminologii górniczej, o badaniach stylistycznych nad językiem naukowym, o współczesnej polszczyźnie naukowej oraz Wprowadzeniem do teorii terminu. Z doświadczeń tych wyrósł także Przewodnik po stylistyce polskiej (redaktor i współautor, Opole 1995), a przede wszystkim czasopismo „Stylistyka”, tomy I–XXII (1992–2012 redaktor naczelny). Przypominamy ważniejsze myśli Pana Profesora zapisane w cytowanych tomach. Publikacje te cieszą się międzynarodową sławą i uznaniem, stanowiąc oryginalny polski wkład do rozwoju badań stylistycznych w krajach słowiańskich i Europie. Wynika to z pionierskich założeń badań nad stylem i stylistyką oraz wypracowania nowatorskiej teorii stylu i stylistyki. Stylowi nadaje Badacz szerokie humanistyczne (antropologiczne) znaczenie i traktuje go jako całokształt zachowań językowych człowieka, uwarunkowanych podmiotowo i pragmatycznie, kognitywnie i kulturowo. W Jego przekonaniu – styl to zasady integrujące konstruowanie tekstów ze środków językowych, od fonetycznych po tekstotwórcze. Styl usytuowany jest na osi langue–parole. Stylistyka jest równie szeroko definiowana, jako nauka o tak właśnie rozumianym stylu, jako dyscyplina językoznawstwa integrująca we wszystkich wymiarach badania nad tekstami/dyskursem. Stylistyka jawi się jako badanie regularności użyć języka w różnych sferach komunikacji korespondujących ze sferami działania. W wielu studiach, artykułach i opracowaniach monograficznych o charakterze encyklopedycznym Profesor S. Gajda przybliża całe spectrum stylów współczesnej polszczyzny, tworzy teorię stylu naukowego, podaje jego wyznaczniki stylowe i charakteryzuje terminologię. W licznych pracach ukazuje wewnętrzne zróżnicowanie stylów, nieostre granice między nimi, a przede wszystkim zwraca uwagę na problemy typologiczne i terminologiczne nie tylko stylów, lecz także dyskursu i języka. W metodologii podaje opis struktur komunikacyjno-kulturowych i kognitywnych, wyjaśnia ich budowę, wyznaczniki i rozumienie. Formułuje podstawowe, a zarazem kapitalne, perspektywy badawcze: pragmatyczną, dyskursywną, tekstologiczną i genologiczną. Wyjątkowo wnikliwie przedstawia przemiany cywilizacyjno-kulturowe schyłku XX wieku, przełomu wieków i nowej, postindustrialnej ery. Na tym tle ukazuje przenikanie się stylów, tworzenie się stylów hybrydowych, potoczność w języku i jej ekspansję oraz zachowania komunikacyjne oparte na rutynizacji i wynikające z konwencjonalizacji ról społecznych i działań. Krąg zainteresowań uzupełnia studiami nad indywidualnym wymiarem używania języka, nowymi zjawiskami medialnymi i ich wpływem na język ogółu. Prowadzi trafnie studia i analizy nowych stylów: telewizyjnego, medialnego, elektronicznego, reklamowego. Prace te doprowadziły do wyłonienia się nowego obszaru badawczego, poszerzającego zainteresowania Autora o inne języki słowiańskie. W ramach wielkiego programu badawczego rozpoczęto analizę kondycji współczesnych języków słowiańskich, ich przemian systemowych, obrazu zjawisk takich, jak: nowe media i ich język, przekaz elektroniczny, nowe typy dyskursu publicznego, a w tym wymiar kognitywny, kulturowy i pragmatyczny tego dyskursu, jego interakcyjność i intertekstualność.
Opracowanie najnowszych dziejów języków słowiańskich obejmuje 12 tomów poświęconych poszczególnym językom słowiańskim: serbskiemu, bułgarskiemu, czeskiemu, słowackiemu i słoweńskiemu, chorwackiemu, kaszubskiemu, białoruskiemu, ukraińskiemu, macedońskiemu i polskiemu. W zapowiedzi jest opracowanie języka karpatorusińskiego. Podobne bogactwo treściowe zawierają cztery tomy studiów poświęcone komparacji współczesnych języków słowiańskich, wyrosłe również z międzynarodowego programu badawczego. Prezentują one przemiany we współczesnych językach słowiańskich, ich systemach i środkach językowych, wzorach zachowań, normach i wartościach, wyrosłych z przemian kulturowo-cywilizacyjnych.
Bogaty jest także dorobek Pana Profesora dotyczący badań nad polonistyką (t. 1–2) i dydaktyką szkolną oraz uniwersytecką, obejmujący rozprawy i studia oraz opracowania podręcznikowe z socjolingwistyki, dialektologii, logopedii i neurolingwistyki oraz neurologopedii, a także udział w pracach Międzynarodowego Komitetu Slawistów i kongresach slawistycznych. Ponadto Pan Profesor uczestniczy w obozach gwaroznawczych (także mówiąca te słowa) i badaniach gwar Podlasia, prowadzonych przez prof. Barbarę Falińską (PAN). Tak bogaty i wielostronny dorobek Pana Profesora pozwala scharakteryzować Go jako Mistrza i Mentora pokoleń językoznawców, także naszej Uczelni.
Pozwolę sobie przypomnieć liczne i owocne dyskusje naukowe z pracownikami naszej Uczelni – z panem profesorem Andrzejem Bańkowskim na temat słownika etymologicznego, panią profesor Wigą Bednarkową, autorką monografii o dyskursie szkolnym i języku uczniów, panią profesor Violettą Jaros – autorką monografii o języku i stylu pism naukowych Joachima Lelewela, panią profesor Dorotą Suską i Jej zespołem, specjalizującym się w komunikacji językowej i języku mediów, czy mówiącą te słowa – autorką badań socjolingwistycznych, dialektologicznych i neurologopedycznych.
Trzeci wielki obszar działań Pana Profesora Gajdy obejmuje działania organizacyjne na rzecz nauki polskiej i europejskiej, w ramach których pracuje On jako członek w licznych komitetach i organizacjach naukowych, towarzystwach i stowarzyszeniach. Najważniejsze z nich to członkostwo w Prezydium Międzynarodowego Komitetu Slawistów, przewodniczenie (1999–2007) Komitetowi Językoznawstwa PAN i Komitetowi Słowianoznawstwa PAN, członkostwo w Radach Naukowych: Instytutu Języka Polskiego PAN, Instytutu Badań Literackich PAN, Komitetu Badań Naukowych, działalność w Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów Naukowych (1999–2012) i przewodniczenie Sekcji Nauk Humanistycznych i Społecznych (od 2007) tejże Komisji. Warto również wspomnieć o ważnej roli i funkcji w różnych towarzystwach naukowych, jak Polskie Towarzystwo Językoznawcze (od 1974) i Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (od 1974) i wielu, wielu innych.
Z tej perspektywy Pan Profesor jawi się jako spolegliwy doradca, otwierający przestrzeń dyskusji naukowo-organizacyjnej, służącej wyborowi drogi przez pracowników naszego Uniwersytetu. Pan Profesor towarzyszył Wyższej Szkole Pedagogicznej w Częstochowie jako jej doradca i mentor, wskazywał drogi rozwoju, dyskutował nad wyborem ścieżek badawczo-dydaktycznych, pomagał w rozwiązywaniu bieżących problemów i dylematów. Ta przyjazna pomoc i życzliwość towarzyszyły częstochowskiej Alma Mater od początku jej powstania do dnia dzisiejszego, kiedy to możemy powitać Pana Profesora w progach Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie.
Ważne międzynarodowe zaszczyty to także honorowe członkostwo Czeskiego Towarzystwa Językoznawczego oraz otrzymanie summa cum laude doktoratu honoris causa Uniwersytetu św.św. Cyryla i Metodego w Skopju i Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Do tego trzeba jeszcze dodać dyplomy honorowe Uniwersytetu im. M. Łomonosowa w Moskwie i Newską Nagrodę Uniwersytetu w Petersburgu, a także wiele innych. Bogata działalność Pana Profesora zaowocowała nadaniem Mu licznych odznaczeń państwowych, medali i krzyży zasługi, w tym najważniejszego – Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski.
Myślę, że w moim wystąpieniu powinno się znaleźć miejsce na wyrażenie – w imieniu Pana Profesora i nas wszystkich – słów szacunku, uznania i podziękowania dla Jego Małżonki, która wspierała Go, współpracując z Nim, doradzając i odciążając od codziennych spraw. Dziękujemy Ci, droga Krysiu.
Wziąwszy pod uwagę owe osiągnięcia, możemy stwierdzić, że mamy do czynienia z wybitnym Uczonym, pełnym najwyższego profesjonalizmu i nieustannej chęci doskonalenia się, zamiłowanym dydaktykiem, Mentorem i doradcą kadry naszego Uniwersytetu, a nade wszystko życzliwym, uśmiechniętym i otwartym na innych człowiekiem.
Szanowny Panie Profesorze, Drogi Staszku!
W tych słowach niech zawrze się całe nasze uznanie dla Ciebie. Niech ta najwyższa godność akademicka, którą dziś otrzymujesz, będzie uhonorowaniem Twojej Osoby, Twojej postawy i działalności, a dla naszej Uczelni niech będzie jeszcze jednym powodem do dumy i satysfakcji. Plurimos annos, Drogi Profesorze, Drogi Staszku!
Prof. zw. dr hab. Iwona Nowakowska-Kempna
Instytut Filologii Obcych
Wydział Filologiczno-Historyczny
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy
im. Jana Długosza w Częstochowie
Częstochowa, 20 czerwca 2018 r.